حکمت آیات سجده دار و سجده واجب در آنها چیست؟

پرسش: تفسیر آیاتی که سجده واجب دارند و دلیل و حکمت این آیات و سجده واجب در آنها چیست؟ پاسخ: درباره آیاتی که سجدۀ واجب دارند باید دانست که وجوب سجده در آنها به مفاد ظاهر این آیات مربوط است و با تفسیر آنها ارتباطی ندارد.

آیۀ 15 سورۀ سجده، ویژگی و صفت انحصاری مؤمنان را بیان می فرماید: «تنها آنانند که به محض شنیدن آیات الهی به سجده می افتند». مفاد چنین بیانی این است که اگر شما از مؤمنان هستید باید با شنیدن این آیه به سجده در آیی.

آیه 37 سوره فصلت پس از ذکر نشانه هایی از خداوند فرمان می دهد که اگر فقط خدا را می پرستید، برای خورشید و ماه سجده نکنید، بلکه برای خدا سجده کنید که آنها را آفریده است.

در سوره نجم پس از آیاتی درباره توحید و معاد به هلاکت امت های گمراه اشاره می کند و ضمن هشدار و انذار، فرمان می دهد که برای خدا سجده کنید و او را بپرستید.

در سوره علق پس از آن که از شخصی یاد می کند که بنده ای (پیامبر) را از نماز گزاردن نهی کرد او را تهدید کرده و بندۀ خود را به عدم پیروی از او و سجده و نزدیک شدن به خدا امر می کند.برای مطالعه بیشتر در این باره می توان به تفاسیر موجود از جمله تفسیر نمونه، ج 17، ص 145، ج20، ص 289، ج 22، ص 576 و ج 27، ص 173 مراجعه کرد و در این مختصر، مجال طرح آن نیست.

اما درباره وجوب سجده در آیات سجده دار در قرآن به طور کلی سه نظر فقهی وجود دارد: گروهی از اهل سنت بر این نظر هستند که سجده در همه پانزده آیه واجب است.گروهی دیگر سجده را در همه موارد مستحب می دانند.شیعه امامیه پیرو نظر اهل بیت معتقدند تنها در همین چهار مورد، سجده واجب و در دیگر موارد مستحب است؛ به همین خاطر، در احادیث از آنها به عنوان عزائم یعنی واجبات یاد شده است. عزیمت در مقابل رخصت است. در عربی وقتی می گویند «عزمتُ علیک» یعنی «الزمتُ علیک» یعنی بر تو واجب کردم. و اما مهم ترین دلیل وجوب سجده در این موارد، احادیث معتبری است که سوره های سجده دار را مشخص کرده است.

در امالی مرحوم صدوق از امیرالمؤمنین (علیه السلام) آورده است: «عزائم السجود اربعه».

و نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: «اذا قرء شیء من العزائم الاربع فسمعتها فاسجد و ان کنت علی غیر وضوء و ان کنت جنباً و ان کانت المرأة لاتصلی و سایر القرآن انت فیه بالخیار»؛

هنگامی که چیزی از عزائم چهار گانه خوانده شد و تو آن را شنیدی پس سجده کن اگر چه بی وضو یا جنب بودی و اگر چه زن نماز نمی خواند یعنی در ایام عادت باشد و در بقیه قرآن مخیر هستی).

در کتاب خصال مرحوم صدوق، ج 1، ص 231، حدیث 111، از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمودند: «العزائِم اربعة، العلق و النجم و الفصلت و السجدة»

و نیز از آن حضرت روایت شده: «العزائم الم تنزیل و حم السجده و النجم و اقرأ باسم ربک و ماعداها فی جمیع القرآن مسنون و لیس بمفروض؛ عزائم عبارت اند از: الم تنزیل و حم السجده، و النجم و اقرأ باسم ربّک و غیر این ها در تمام قرآن مستحبّ است و واجب نمی باشد.

در این باره به کتاب وسائل الشیعه، ج 4، ص 881 (باب 42 از ابواب قراءة القرآن) و تفسیر المیزان، ج16، ص 254 مراجعه فرمایید.

افزون بر احادیثی که درباره وجوب سجده پس از خواندن یا شنیدن این آیات وارد شده، نحوۀ بیان این آیات نیز دال بر وجوب سجده در آنها است و با نحوۀ بیان آیاتی که سجدۀ مستحب دارند فرق دارد. درک این مطلب برای کسانی که با زبان عربی و فن بیان آشنا هستند آسان است.

و اما حکمت سجده در این موارد تنها و تنها اطاعت امر پروردگار است.

گوشه ای از اسرار عددی سوره های سجده دار واجب قرآن حکیم

در قرآن كریم پانزده آیه وجود دارد كه به آنها آیات سجده می‎گویند این آیات در 14 سوره آمده است (سوره حج دو آیه سجده دار مستحبی دارد). كسی كه قرآن می‎خواند هنگامی كه هر كدام از آنها را بخواند و یا از كسی بشنود سزاوار است بعد از تمام شدن آیه سجده كند.

چهار آیه از این آیات پانزده‎گانه، سجده واجب دارد هنگام خواندن یا شنیدن این آیات، سجده نمودن واجب است. در یازده مورد بقیه سجده كردن مستحب است و به آن سجده مستحبّی یا «سجده مَنْدُوبَه» نیز می‎گویند.

سجده‎های واجب قرآن عظیم
 1. سوره سجده(32)، آیه 15.
2. سوره فصلت(41)، آیه 37.
3. سوره نجم(53)، آیه آخر62.
4. سوره علق(96)، آیه آخر19.
سجده‎های مستحب قرآن مجید
1. سوره اعراف(7)، آیه آخر206.
2. سوره رعد(13)، آیه 15.
3. سوره نحل(16)، آیه 50.
4. سوره اسراء(17)، آیه 109.
5. سوره مریم (19)، آیه 58.
6. سوره حج(22)، آیه 18.
7. سوره حج(22)، آیه 77.
8. سوره فرقان(25)، آیه 60.
9. سوره نمل(27)، آیه 26.
10. سوره ص(38)، آیه 24.
11. سوره انشقاق(84)، آیه 21.     

  شماره ترتیب سوره های قرآن مبین و تعداد و شماره ی آیات آن شامل حقایق و اسرار عددی بسیاری است. در قرآن کریم چهار سوره دارای سجده واجب می باشند. سوره های سجده دار واجب به ترتیب و تعداد آیات آنها عبارتند از:

1. سوره سجده (32:30)،2. سوره فصّلت (41:54)، 3. سوره نجم (53:62) 4. سوره علق (96:19).

1.  این چهار سوره از قرآن مجید دارای آیه ای است که در آن امر به سجده برای خداوند متعال شده است که به آنها "سُوَر عزائم" و آیه ی آن را "آیه ی سجده" می نامند.

2.    شماره آیه های سجده دار در این چهار سوره عبارتند از:

      سوره سجده (آیه 15)، سوره فصّلت (آیه 37)، سوره نجم (آیه 62) و سوره علق (آیه19). اگر شماره این چهار آیه را با هم جمع کنیم عددی به دست می آید که مضرب 19 و 7 دارد (15+37+62+19=133=19*7).

3.  جمع ارقام شماره این چهار سوره نیز برابر با تعداد سجده های واجب (34) در نمازهای یومیه (17 رکعت) است (5+1+7+3+2+6+9+1=34=17*2).

4.  اگر شماره ترتیب این چهار سوره ی سجده دار واجب، که دو تای آن دارای حروف مقطعه است را کنار هم بگذاریم عدد 32415396 به دست می آید که دو مرتبه (به تعداد سجده در هر رکعت نماز) مضرب عدد 17 معادل رکعت های نمازهای واجب یومیه است (32415396=17*17*112164).

      جمع دو عدد 17 برابر با 34 و برابر با تعداد سجده های نمازهای واجب روزانه می باشد. آیا با این همه نظم و هماهنگی، شکّی در تحریف و جابجایی سوره های قرآن عظیم وجود خواهد داشت؟ آیا اعتقاد و ایمان صاحبدلان و حقّ جویان بیشتر نخواهد شد؟

5.  سوره سجده جزء سوره های سجده دار واجب و مقطعه دار است، دارای تعداد آیه 30 و شماره ترتیب 32 می باشد که از این دو عدد رقم 3230 به دست می آید و مضرب 19 و 17 و 10 دارد که معادل تعداد کل حروف ﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾و تعداد رکعت های نمازهای واجب روزانه و تعداد حروف تشکیل دهنده بدون تکرار ﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾ است (3230=19*17*10).

6.  سوره فصّلت نیز جزء سوره های سجده دار واجب و مقطعه دار است، مجموع آیات و شماره سوره آن برابر 95 است که مضربی از عدد 19 می باشد (54+41=95=19*5). مضرب 5 می تواند اشاره به خواندن نمازهای پنج گانه یومیه در پنج وقت باشد.

7.  شماره ترتیب و شماره آیه سجده دار در دو سوره سجده دار که حروف مقطعه دارند (سوره سجده 32 و آیه 15، سوره فصّلت 41 و آیه 37) در کنار هم عدد 32154137 را می دهد که مضربی از 19 دارد (32154137=19*1692323) و همچنین از طرف دیگر عدد 37411532  است و مضرب 19 دارد (37411532=19*1969028) نشان دیگری از عدم تحریف و جابجایی سوره ها و آیات قرآن مجید را آشکار می نماید.

﴿وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ﴾

پایان مطالب سجده های تلاوت

پایان مطالب سجده های تلاوت

در پایان مهمترین نتایج به دست آمده از این تحقیق به شرح زیر ارائه می گردد.

1 -  در مصحف مدینه طبق نظر اهل سنت آیه 38 سوره فصلت به عنوان آیه سجده مشخص شده است که با توجه با اختلاف فقه امامیه با آن باید موضع علامت سجده تغییر کرده و در پایان آیه 37 قرار گیرد.

2 – همانطور که گفته شد از نظر اکثر فقهای امامیه سجده در تلاوت پس از خواندن یا شنیدن کل آیه واجب است بنابراین نیازی به قرار دادن خط تیره بر رو یا زیر لفظ سجده نیست.لذا این علامت از مصاحفی که توسط مرکز طبع و نشر منتشر می شود حذف شده است.

3 – با توجه به اختلافاتی که بین مذاهب چهارگانه اهل سنت در مورد مواضع سجده های تلاوت وجود دارد در این مصاحف تنها به ذکر سجده های تلاوت طبق فقه امامیه اکتفا شده است.

4 – از آنجا که در فقه امامیه در مورد سجده های واجب اتفاق نظر وجود دارد ولی در سجده های مستحب اقوال گوناگون و متعدد است و از نظر طرفی چون یکی از اهداف اولیه مرکز طبع و نشر قرآن اکتفا به مسائل ضروری تلاوت قرآن و عدم توجه به مسائل فرعی و ثانویه است بنابراین برای سجده های مستحب علامتی در نظر گرفته نشده است.

کیفیت بجا آوردن سجده تلاوت

کیفیت بجا آوردن سجده تلاوت

در مباحث قبل با عواملی که باعث سجده می شوند و همچنین شروط آن آشنا شدیم.اکنون می خواهیم بدانیم کیفیت انجام سجده تلاوت به چه صورت است؟

برای انجام سجده تلاوت به تکبیر و تشهد و سلام نیازی نیست بلکه فقط بجا آوردن حالت سجده کافی است.اما بعد از این که سر را از سجده برداشتیم مستحب است که تکبیر بگوییم.در این زمینه به اقوال دو تن از فقهای بزرگ عالم تشیع اشاره می کنیم.

1 – علامه حلی در این باره می نویسد همه علمای ما بر این موضوع اتفاق نظر دارند که سجده تلاوت به تشهد و سلام نیاز ندارد.

2 – سید محمد کاظم طباطبایی یزدی در این باره می نویسد در سجود سوره های عزائم نه تشهد لازم است و نه سلام و نه تکبیر شروع سجده.البته بعد از سر برداشتن از سجده گفتن تکبیر مستحب است و حتی احتیاط مستحب در عدم ترک این تکبیر می باشد.همین که سجده را بجا آورد کافی است.

 

تبصره : نکته ای که ذکر آن خالی از فایده نیست این است که آیا در سجده های تلاوت همین که پیشانی بر روی زمین قرار گیرد کافی است یا اعضای دیگری از بدن نیز باید بر روی زمین قرار گیرند؟ و نیز در مورد پیشانی آیا شرط است که پیشانی را باید روی چیزی قرار داد که سجده بر آن صحیح است یا خیر؟

در پاسخ باید گفت عده ای بر این عقیده اند که بنا بر احتیاط باید مانند نماز تمام اعضای هفتگانه  سجده را روی چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است قرار داد تا سجده بر آن صدق کند اگر چه دلیل قانع کننده ای بر شرط قرار گرفتن تمامی اعضای هفتگانه در سجده تلاوت وارد نشده باشد.اما عده ای دیگر بر این باورند که قرار دادن پیشانی بر زمین به تنهایی کافی است.لذا گذاشتن سایر اعضای سجود به جز پیشانی بر زمین واجب نیست هر چند احتمال دارد واجب باشد.در این خصوص می توان به اقوال زیر اشاره کرد.

1 – علامه مجلسی در این باره می نویسد علمای شیعه در این باره که در سجده تلاوت به جز پیشانی سایر اعضای سجود نیز باید بر روی زمین قرار گیرند یا نه با یکدیگر اختلاف نظر دارند.آنان همچنین در وجوب گذاشتن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است با یکدیگر اختلاف نظر دارند.احتیاطدر آن است که تمام این موارد رعایت شود هر چند دلیل قانع کننده ای برای آنان وجود ندارد.

2 – مقدس اردبیلی نیز می نویسد اما آنچه که درباره سجده های تلاوت فهمیده می شود آن است که فقط باید پیشانی بر زمین قرار گیرد تا سجده تلاوت صدق کند و گذاشتن سایر اعضای هفتگانه سجود بر زمین واجب نیست اگر چه احتمال آن نیز می رود.

شروط سجده تلاوت

شروط سجده تلاوت

الف – شروط سجده از نظر شیعه

اکثر فقهای شیعه بر این عقده اند که طهارت از حدث و خبث در سجده تلاوت شرط نیست.بنابراین از نظر ایشان کسی که وضو ندارد یا جنب و حائض است می تواند سجده کند.شاهد ما عبارتی است از فقها در کتب فقهی که به عنوان نمونه به دو مورد بسنده می کنیم.

1 – در سجده تلاوت نیازی به طهارت نیست بلکه جنب ، محدث و حائض در آنجا که موجبات سجده واجب وجود دارد از باب وجوب و در آنجا که موجبات سجده مستحب مهیا است از باب استحباب می تواند سجده کند.انسان جُنُب نیز همین حکم را دارد.همچنین شروط دیگری که در سجده نماز نیاز است در این سجده لازم نیست مانند رو به قبله بودن ،طهارت موضع پیشانی یعنی مهر یا زمین ، پوشاندن عورت و سایر شروط.اما دو شرط را باید رعایت کرد.

1 – لباس شخصی که می خواهد سجده تلاوت بجا آورد نباید غصبی باشد.

2 – مکان سجده باید مباح باشد.صرف نظر از اختلافی که در این زمینه وجود دارد.

 

ب – شروظ سجده از نظر اهل سنت.

از نظر مذاهب چهارگانه اهل سنت صرف نظر از اختلاف جزئی،شروط سجده تلاوت همان شروط نماز بوده که عبارت است از طهارت از حدث و خبث،پوشاندن عورت،رو به قبله بودن،فرصت داشتن برای نمازهای مستحبی،نیت از نظر حنابله هم برای تلاوت کننده آیه سجده و هم برای سامع و شنونده آن.

نشانه سجده تلاوت در مصاحف

نشانه سجده تلاوت در مصاحف

معمولا کاتبان قرآن کریم موضع سجده را با استفاده از برخی نشانه ها مشخص می کنند.در برخی مصاحف رایج در کشور های عربی و اسلامی از جمله قرآن کریم به خط عثمان طه خطاط مشهور اهل سوریه موضع سجده تلاوت با سه نشانه مشخص شده است :

1 – عبارت سجده در حاشیه صفحه.

2 – شکل محراب در پایان آیه سجده و پیش از شماره آن.

3 – خط کشیده بر رو و گاه زیر عبارت سجده.

در برخی از مصاحف به یک یا دو نشانه از نشانه های سه گانه مزبور اکتفا شده است.برای مثال در قرآنی که توسط همان کاتب (عثمان طه) نوشته شده از نشانه خط کشیده استفاده نشده است.در برخی دیگر از مصاحف نیز تنها بخ ذکر سجده در حاشیه صفحه بسنده شده است.برای نمونه می توان به مصحفی که توسط حافظ عثمان خطاط معروف اهل ترکیه کتابت شده اشاره کرد.برای نشان دادن آیه سجده حالات دیگری نیز وجود دارد که با توجه به کاربرد محدودشان به آنها اشاره نمی کنیم.در قرآنهای چاپ مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران با توجه به این که از نظر اکثر فقهای امامیه،تلاوت کل آیه جهت وجوب سجده تلاوت ضروری است از سه نشانه مزبور تنها به دو نشانه اول و دوم اکتفا شده است و از خط کشیده برای نشان دادن ذکر سجده استفاده نشده است.در این جا لازم است که پیروان هر مذهب با توجه به احکام سجده در مذهب خود آیات سجده را در قرآن کریم مشخص می کنند.به طور مثال در قرآنهای چاپ شمال غرب آفریقا که اکثر مردم در آنجا پیرو مذهب مالکی هستند به تعیین سجدات تلاوت از نظر فقه مالکی (پانزده مورد) اکتفا شده است.با توجه به مطلب فوق پیروان مکتب اهل بیت نیز می توانند به تعیین چهار موضع سجده واجب اکتفا کرده و برای تعیین سایر آیات سجده در قرآن کریم از علامتهای خاصی استفاده نکنند.

 

ذکر سجده تلاوت از نظر شیعه

ذکر سجده تلاوت از نظر شیعه

قول مشخور در فقه امامیه آن است که هر گاه انسان در سجده تلاوت (واجب و مستجب)پیشانی را به قصد سجده بر زمین بگذارد اگرچه ذکر سجده نیز نگوید کفایت می کند.اما مستجب است به هنگام سجده تلاوت اذکاری خوانده شود.برای سجده تلاوت اذکار مختلفی نقل شده که خوانندگان محترم می توانند جهت اطلاع بیشتر از این اذکار به کتب فقهی مراجعه نمایند.بنابر آنچه از امام صادق روایت شده در سجده تلاوت می توان آنچه را در سجده نماز خوانده می شود تلاوت نمود.معروف ترین ذکری که برای سجده تلاوت نقل شده این ذکر می باشد :

لااله الا الله حقّاًحقّاً

لااله الا الله ایماناً و تصدیقاً

لااله الا الله عبودیتاً و رِقّاً

سَجَدتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً و رِقّاً

لا مُستَنکِفاً و لا مستکبراً

بل انا عبدٌ ذلیلٌ ضعیفٌ خادفٌ مستجیرٌ.

اداء و قضای سجده های قرآن

اداء و قضای سجده های قرآن

از نظر شیعه وجوب سجده در سوره های عزائم و استحباب سایر مواضع فوری است.یعنی بلافاصله بعد از اتمام آیه سجده ، باید سجده بجا آورد و تأخیر در سجده جایز نیست.برخی در فوریت سجده قائل به اجماع هستند و تأخیر در آن را موجب گناه می دانند.سید ابوالحسن اصفهانی می گوید : سجده تلاوت واجب فوری است و به تأخیر انداختن آن جایز نیست و اگر از روی عمد یا غیر عمد به تأخیر افتد بعد از آن باید آن را بجا آورد.حال اگر سجده به هر دلیل سهواً یا عمداً به تأخیر افتاد.آیا باید آن را با نیت قضا بجا آورد یا به نیت اداء؟

در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد :

عده ای بر این باورند که در صورت گذشتن  وقت سجده واجب باید قضای آن با نیت وجوب بجا آید اما در مورد سجدات مستحب می توان این کار را باید با نیت استحباب انجام داد یا اصلا آن را به جا نیاورد.علامه حلی در این باره به نظر شیخ طوسی اشاره می کند : در سوره های عزائم و نیز در سایر مواضع سجده یعنی غیر از سوره های عزائم که انجام سجده مستحب است باید فوراً آن را بجا آورد.اما اگر سجده را بجا نیاورد شیخ طوسی درکتاب مبسوط می گوید سجده را در سوره های عزائم به نیت قضا بجا می آورد اما در مستحبات مختار است.همچنین شهید اول در ذکری قائل به قضای سجده می باشد.اما عده ای دیگر مانند هلامه حلی بر این باورند که همواره باید سجده را بانیت ادا بجا آورد.اگر گفته شود به دلیل آن که برای انجام سجده وقت و زمانی مشخص نشده است باید با نیت داد بجا آورد.این گفته قابل قبول است.رأی و نظر دیگری که در این زمینه وارد شده عبارتی است از علامه مجلسی به این مضمون که نیازی به نیت قضا و ادا نیست.چه در آیات سجده واجب در سوره های عزائم و چه در آیات سجده مستحب.فقهای شیعه بر فوریت سجده قائل به اجماع اند و اگر بعد از اتمام و قراغ آیه سجده به تأخیر افتد به طوری که از فوریت خارج شود انسان سجده کننده مرتکب گناه شده است.اما آیا در این صورت باید به نیت قضا سجده کرد یا تا آخر عمر به نیت ادا خواهد ماند؟ علامه خلی در المعتبر رأی دوم را برگزیده (اداء) و شهید ادل در ذکری رأی اول (قضا) را انتخاب می کند.مجلسی در ادامه می نویسد چه بسا از نظر ما آنچه که در کتاب المعتبر آمده است معتبر است و این که این وجب دلالت بر فوریت می کند با فوت شدن و گرفتن زمان ان موجب قضا نمی شود مثل حج که بعد از استطاعت واجب می شود و نماز زلزله و چه بسا نیازی به انجام سجده به نیت ادا و قضا نباشد و همچنین است در سجده های مستحب.

ب – زمان سجده از نظر اهل سنت

آنچه از نظر اهل سنت استنباط می شود این است که سجده بلافاصله بعد از تلاوت آیه یا شنیدن آن اتفاق می افتد و تدخیر در آن صحیح نیست اما اگر به هر دلیلی به تأخیر افتاد به نیت ادا خوانده نمی شود مگر در یک مدت زمان کوتاه و آن هم به دلیل داشتن عذر قابل قبول.چنان که در عبارت زیر آمده است آیا بعد از این که سجده تلاوت خوانده یا شنیده شد باید فوراً به سجده رفت یا می توان به دلیلی آن را با تأخیر انداخت؟ از متون و کتب اهل سنت معلوم می شود که انجام سجده فوری است و تأخیر در انجام آن صحیح نیست.اما اگر به خاطر دلیلی به تأخیر افتاد و شروط آن هم محقق شد انجام آن به نیت ادا ساقط می شود مگر در یک زمان کم و به دلیلی قابل قبول.

 

حکم سجد های قرآن

حکم سجد های قرآن

در بحث گذشته تعداد سجده های قرآن و مواضع آن مشخص گردید.اکنون می خواهیم حکم آیات سجده را از نظر شیعه و اهل سنت جویا شویم.

 

الف – حکم سجده تلاوت از نظر شیعه

از نظر شیعه به جا آوردن سجده در چهار سوره که به سوره های عزائم معروفند واجب سات و در بقیه مواضع مستحب است.شاهد ما احادیث و روایاتی است که قبلا دلایل شیعه در تعداد سجده های قرآن ذیل دلیل نقلی آمده است.

 

ب – حکم سجده تلاوت از نظر اهل سنت

ابو حنیفه حکم به مجوب سجده در این آیات داده است.سایر علمای مذاهب اهل سنت یعنی مالک،شافعی و احمد بن حنبل حکم به استحباب (مستحب مؤکد) سجده این آیات داده اند.

چه وقت باید سجده کرد؟

چه وقت باید سجده کرد؟

عده ای مانند شهید اول در کتاب ذکری  و سید محمدکاظم طباطبایی یزدی بر این عقیده اند که سجده پس از تلاوت کل آیه واجب می شود و قرائت بخشی از آیه یا حتی قرائت ذکر سجده باعث وجوب آن نمی شود.علامه مجلسی در این زمینه می نویسد شهید در ذکری می گوید کلام شیخ در این موضوع نه صریح است و نه ظاهر بلکه در مسأله اول ذکر کرده است که موضع سجود در سوره فصلت عبارت است از ( واسجدوالله الذی خلقهن ان کنتم ایاه تعبدون ).واین نشان می دهد که آیه باید تمام شود.صاحب عُروه نیز در این زمینه می نویسد آنچه که سبب سجده می شود تمام آیه است.لذا با خواندن بخشی از آیه سجده،سجده واجب نمی شود حتی اگر آن بخش عبارت سجده باشد.ابوالحسن اصفهانی نیز همین عقیده را دارد.

در مقابل برخی از فقها مانند آیت الله گلپایگانی بر این باورند که احتیاط در این است که به محض قرائت لفظ سجده، به جا آوردن سجده واجب می شود.ایشان در حاشیه عروه می نویسند ولی احتیاط آن است که به جا آوردن سجده با تلاوت لفظ سجده واجب باشد.

چه چیزهایی باعث سجده تلاوت می شود ؟

به طور کلی سه چیز باعث سجده تلاوت می شود.

1- تلاوت آیه ای که ذکر سجده در آن قرار دارد.

2- استماع یا گوش دادن آیه ای که ذکر سجده در آن قرار دارد.

3- سماع یا شنیدن آیه ای که ذکر سجده در آن قرار دارد.

در مورد اخیر بین علما اختلاف نظر وجود دارد.

در این قسمت به بررسی احکام هر یک از این سه سبب می پردازیم.

 

 الف – سبب سجده از نظر اهل سنت

1- تلاوت : منظور تلاوت تمام آیه است نه ذکر سجده.عطیه محمد سالم در این باره می گوید سجده تلاوت به دو دلیل اتفاق می افتد:تلاوت و سماع.

1- تلاوت: مراد از آن تلاوت تمام آیه است نه فقط وضع سجده.

2- استماع یا گوش دادن: چنانچه شنونده با دقت یا با قصد خواندن به آیه سجده گوش دهد طبق نظر همه علمای اهل سنت سجده بر وی واجب می شود.

3- سماع یا شنیدن: چنانچه شنونده با دقت یا با قصد خواندن با آیه سجده گوش فرا ندهدحکم سجده بر اساس فتوای ائمه اخل سنت متفاوت است:

1- حنفی: حنفی ها گویند در این مورد مانند استماع است و باید سجده نماید.

2- شافعی: شافعی دارای سه قول است:

الف – به جا آوردن سجده مستحب است (البته مانند استماع مستحب مؤکد نیست)

ب – همانند مستمع است.یعنی به جا آوردن سجده مستحب مؤکد است.

ج: نیازی به سجده نیست.

3- مالکی و حنبلی:

از نظر مالکی و حنبلی نیازی به ادای سجده نیست.

 

ب – سبب سجده از نظر شیعه.

از نظر شیعه نیز بجا آوردن سجده بر قاری و مستمع واجب است ولی در این که آیا بر سامع آیات سجده واجب است یا نه بین علمای شیعه اختلاف نظر وجود دارد.عده ای از علما مانند علامه حلی معتقدند که سجده بر سامع مستحب است ولی عده ای مانند شیخ طوسی به صراحت نگفته اند که مستحب است بلکه فقط گفته اند که واجب نیست و بر این امر ادعای اجماع نیز کرده اند.در مقابل عده ای دیگر مانند ابن ادریس بر این باورند که بجا آوردن سجده بر سامع واجب است.یکی از دلایل وی نیز اجماع است.علامه مجلسی در توجیه این اختلاف نظر می گوید اخبار در این زمینه مختلف است.در توجیه این مسأله می توان گفت آنجا که امر به سجده شده منظور استحباب آن است و آنجا که بر عدم وجوب دلالت می کند از روی تقیّه است تا با نظر اهل سنت مطابقت نماید.در هر صورت اگر انسان آیه سجده را از کسی که قصد خواندن قرآن دارد بشنود سجده بر او واجب می شود.اما اگر از کسی که قصد خواندن قرآن را ندارد یا از کسی که در حالت خواب است یا بچه ای که خوب و بد را تشخیص نمی دهد یا از رادیو و تلویزیون و ضبط صوت بشنود سجده بر او واجب نمی شود.اگر چه احتیاط در این موردبجا آوردن سجده است بنابراین از نظر شیعه وجوب سجده تنها در صورتی است که با قصد خواندن قرآن همراه باشد.مانند مستمعی که برای گوش دادن به تلاوت قرآن در جلسه ای شرکت می کند.در این حالت برخی قائل به وجوب اند اما برخی دیگر قائلند در صورتی که عنوان قرائت صدق کند و لو با قصد هم همراه نباشد نباید سجده را ترک کرد.

عده ای بر این عقیده اند که اگر انسان سوره های عزائم را گوش ندهد بلکه آیه سجده به گوشش بخورد بنابر احتیاط واجب باید سجده کند.البته باید توجه داشت که شنیدن آیات سجده حالات مختلفی دارد.بجا آوردن سجده بر کسی که آیات سجده را می نویسد یا آن را به ذهنش می آورد یا به آن نگاه می کند واجب نیست

 

جدول سجده های تلاوت بر اساس نظرات مذاهب اسلامی

ردیف	سوره	آیه	فاصله	امامیه	شافعی	حنبلی	حنفی	مالکی	مصحف   مدینه
1	اعراف	206	یسجدون	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
2	رعد	15	والاصال	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
3	نحل	49	لایستکبرون	-	-	سجده بنا به یک قول	-	-	-
4	نحل	50	یؤمنون	سجده	سجده	به قولی	سجده	سجده	سجده
5	اسراء	109	خشوعا	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
6	مریم	58	و بکیا	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
7	حج	18	یشاء	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
8	حج	77	تفلحون	سجده	سجده	سجده	سجده در    نماز	-	سجده
9	فرقان	60	نفورا	سجده	سجده	به قولی	سجده	سجده	سجده
10	فرقان	73	و عمیانا	-	-	سجده بنا یهی قولی	-	-	-
11	نمل	26	العظیم	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
12	سجده	15	لایستکبرون	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده	سجده
13	ص	24	و اناب	سجده	سجده شکر	سجده شکر	سجده	سجده	سجده
14	فصلت	37	تعبدون	سجده	-	-	-	سجده بنا به قولی	-
15	فصلت	38	لا یسأمون	-	سجده	سجده	سجده	سجده بنا به قول دیگر	سجده
16	نجم	62	واعبدوا	سجده	سجده	سجده	سجده	-	سجده
17	انشقاق	21	لا یسجدون	سجده	سجده	سجده	سجده	-	سجده
18	علق	19	واقترب	سجده	سجده	سجده	سجده	-	سجده

 

سجده های قرائت

ادامه مطلب درس گذشته

مواضع اختلافی سجده های قرآن

ار آن جا که بین فقهای مذاهب اسلامی در سه موضع از مواضع سجده اختلاف نظر وجود دارد در این قسمت به بررسی این اختلافات می پردازیم:

1- مواضع اختلافی از حیث آیه.

الف : سوره نحل.

از نظر شیعه،شافعی،مالکی و حنفی آیه 50 سوره نحل آیه سجده است اما حنبلی ها در این موضع اختلاف نظر دارند.عده ای آیه 49 و برخی آیه 50 را آیه سجده می دانند.

ب : سوره فرقان.

از نظر شیعه ،شافعی،مالکی و حنفی آیه 60 سجده است اما حنبلی ها در این موضع نیز اختلاف نظر دارند.برخی آیه 60 و برخی آیه 73 را آیه سجده می دانند.

ج : سوره فصلت.

از نظر شیعه و مطابقیک قول از مالک آیه 37 سوره فصلت آیه سجده است اما حنبلی،شافعی،حنفی و مالی (مطابق قولی دیگر) آیه 38 را آیه سجده می دانند.

2- مواضع اختلافی از حیث اثبات و عدم اثبات سجده.

در پنج موضع از مواضع سجده بین فقهای مذاهب پنج گامه اسلامی در این که آیات زیر از مواضع سجده می باشند یا نه اختلاف نظر وجود دارد.

الف : سوره حج آیه 77.

از نظر شیعه و شافعی و حنبلی این آیه،آیه ی سجده است.اما از نظر ابو حنیفه این آیه فقط زمانی که در نماز خوانده شود آیه سجده است و موجب سجده می شود.مطابق نظر مالک،این آیه،آیه سجده نیست.

ب : سوره ص آیه 24.

از نظر شیعه و حنفی و مالکی،این آیه ،آیه سجده است.اما از نظر شافعی و احمد بن حنبل این آیه،سجده شکر است.

ج : سوره نجم آیه 62 ، سوره انشقاق آیه 21،سوره علق آیه 19.این سه آیه طبق نظرر شیعه و شافعی و حنفی و حنبلی از آیات سجده اند اما از نظر مالک آیه سجده نیستند.

در جدول زیر مواضع سجده در قرآن کریم بر اساس پنج مذهب رسمی جهان اسلام مشخص شده است.

مواضع سجده های قرآن

در آنجا که بین فقهای مذاهب پنج گانه اسلامی در مواضع سجده های قرآن اختلاف هست به همین جهت در آغاز به معرفی این مواضع از نظر تمامی این مذاهب صرف نظر از اختلاف آنها خواهیم پرداخت آنگاه به مواضع اتفاقی و اختلافی آنها اشاره می کنیم.

 

الف – مواضع سجد های قرآن صرف نظر از اختلاف مذاهب.

کل مواضع سجده در قرآن کریم عبارتند از

1- آیه 206 سوره اعراف

2- آیه 15 سوره رعد

3- آیه 49 سوره نحل

4- آیه 109 سوره اسراء

5- آیه 58 سوره مریم

6- آیه 18 سوره حج

7- آیه 77 سوره حج

8- آیه 60 سوره فرقان

9- آیه 73 سوره فرقان

10- آیه 26 سوره نمل

11- آیه 15 سوره سجده

12- آیه 24 سوره ص

13- آیه 37 سوره فصلت

14- آیه 38 سوره فصلت

15- آیه 62 سوره نجم

16- آیه 21 سوره انشقاق

17- آیه 19 سوره علق

 همانطور که پیش تر هم گفته ایم برخی از علمای شیعه مانند شیخ صدوق بر این  عقیده بودند که غیراز سوره های عزائم در هر آیه ای که در آن سجده باشد به جا آوردن سجده مستحب است.همچنین قرطبی از علمای اهل سنت نیز در تفسیرش بر این باور است که هر جای قرآن که لفظ سجود به کار رفته باشد جای سجده است.البته با این تفاوت که وی مشخص نکرده که انجام سجده مستحب است یا واجب.بنابراین طبق این دو نظریه آیات دیگری به مواضع مذکور اضافه می شوند مانند :

1- آیه 43 سوره آل عمران

2- آیه 29 سوره فتح

3- آیه 98 سوره حجر

 

ب- مواضع اتفاقی از حیث سوره و آیه.

با دقت در اقوال فقهای مذاهب پنج گانه اسلامی در خصوص مواضع سجده های قرآن می توان گفت این مذاهب در سوره ها و آیات زیر با یکدیگر اتفاق نظر دارند.

1- آیه 206 سوره اعراف

2- آیه 15 سوره رعد

3- آیه 50 سوره نحل

4- آیه 109 سوره اسراء

5- آیه 58 سوره مریم

6- آیه 18 سوره حج

7- آیه 26 سوره نمل

8- آیه 15 سوره سجده

 

ج- مواضع اختلافی سجده های قرآن

از آنجا که بین فقهای مذاهب اسلامی در سه موضع سجده اختلاف نظر وجود دارد در این قسمت به بررسی این اختلافات می پردازیم.

1- مواضع اختلافی از حیث آیه

الف- سوره نحل.

از نظر شیعه ،شافعی و مالکی و حنفی آیه 50 سوره نحل آیه سجده است آما حنبلی ها در این موضع اختلاف نظر دارند.عده ای آیه 49 و برخی آیه 50 را آیه سجده می دانند.

ادامه دارد.....

دلایل اهل سنت در تعداد سجده های قرآن

از مجموع ادله اهل سنت در این زمینه می توان شاهد سه دلیل در تعداد سجده های قران بود.

1-  : یکی از مهمترین و متقن ترین دلایل در تعداد سجده های قران از نظر اعل سنت اخبار و احادیثی است که از پیامبر اکرم به ما رسیده است.ما در این جا به نقل یک روایت اکتفا می کنیم.

عمرو بن عاص از رسول خدا نقل می کند که ایشان 15 سجده قرانی را بر وی قرائت کردند که سه مورد آن در سوره های حزب مفصل و دو تا در سوره حج می باشند.

حدیث مذکور دلیلی است برای اکثر کسانی که تعداد سجد های قران را 15 مورد می دانند.

2-  عقل : چنان که از قول ابو حنیفه نقل کردیم وی تعداد آیات سجده را 14 تا دانسته و آیه دوم سوره حج (77) را جزء سجدات تلاوت به شمار نیاورده است.وی در تحلیل ادعای خویش می نویسد: چون سجده در این آیه همراه با امر به رکوع آمده است لذا فقط در هنگام تلاوت آن در نماز باید به سجده رفت.این تحلیل بیانگر اهتمام وی به استدلال عقلی است.شاهد دیگری که می توان به دلیل عقلی ذکر کرد،مطلبی است از قرطبی در تفسیرش به این مضمون که هر جا در قرآن لفظ سجود به کار رفته باشدجای سجده است.البته این تحلیل همانند تحلیل شیخ صدوق است که گفته بود در هر سوره ای که امر به سجده شده ،سجده مستحب است با این تفاوت که قرطبی حکم سجده را بیان نکرده که واجب است یا مستحب.عطیه محمد سالم در این باره می نویسد که قرطبی در تفسیر خود گفته است هر لفظ سجودی که در قرآن به کار رفته باشدجای سجده است.

3- اجماع : یکی دیگر از دلایلی که برخی علمای اهل سنت در این باره نقل شده است اجماع و اتفاق نظر علما درتعداد سجده های قرآنی است.این افراد بر این عقیده اند که علما در اثبات سجده های تلاوت اجماع دارند و اگر اختلافی هم در میان باشد این اختلاف فقط در تعیین موضع آیات سجده است.عطیه در تأیید این سخن می گوید:شوکانی در شرح مسلم به نقل از نووی می گوید : علمای اهل سنت در اثبات سجده های تلاوت با یکدیگر اجماع و اتفاق نظر دارند.بنابراین در اصل مشروعیت سجده های قران با یکدیگر اتفاق نظر داشته و اختلاف آنها فقط در تعیین موضع سجده ها می باشد.

نظر اهل سنت در تعداد آیات سجده دار قرآن کریم

نظر مالکی

ادامه نوشته

نظر اهل سنت در تعداد آیات سجده دار قرآن کریم

نظر شافعی و حنبلی

ادامه نوشته

نظر اهل تسنن در تعداد آیات قرآن کریم

(نظر بو حنیفه)

 

اکثر ائمه مذاهب چهارگانه اهل سنت مجموع سجده های قرآنی را پانزده مورد ذکر کرده اند که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

ادامه نوشته

بخش 3 (نظر اهل تشیع)

تعداد آیات سجده دار قرآن

ادامه نوشته

بخش 1 معنای لغوی سجود

کلمه سجود در لغت به معنای احساس خواری و اظهار فروتنی در برابر ذات الهی و پرستش او است.این حالت تنها به انسان محدود نمی شود و همه مخلوقات از جمله حیوانات وگیاهان را در بر می گیرد.راغب اصفهانی درباره معنای سجود می گوید سجود در اصل به معنای اظهار فروتنی و اظهار خواری است.این کلمه اختصاصا برای خواری در برابر خداوند وپرستش او به کار می رود.این حالت عام است و شامل انسان و سایر موجودات جاندار و بی جان می شود.این منظور نیز سجود را به معنای خضوع و اظهار فروتنی آورده است.وی در لسان العرب می گوید سَجَدَ یعنی خاضع شد... هر کس در برابر آنچه به آن امر می شود خوار و فروتن شود آن را سجده کرده است.سجود به معنای دیگری نیز آمده است که عبارتند از خاضعانه خم شدن،گذاشتن پیشانی روی زمین برای عبادت،تحیت ونگاه دائمی همراه با سکون،ابن منظور،فیروزآبادی و زبیدی به این معانی تصریح کرده اند. فیروزآبادی می گوید سَجِدَ و سَجَدَ به معنای خضوع است و از آن جمله است سجده نماز که عبارت است از گذاشتن پیشانی بر روی زمین.وی آن را به معنای گذاشتن پیشانی بر روی زمین آورده است.ابوبکر می گوید سَجَدَ یعنی سرش را خم کرد و از روی فروتنی به سمت زمین پایین آورد.اَسجَدَ،مجازا به معنای خیره شدن می باشد. سجود به معنای تحیت نیز به کار رفته است.